Младите и Интернетот: опасностите, предизвиците и безбедноста во големиот сајбер-свет

Ако некогаш пристапот до мрежата беше луксуз и потреба само за одредена група професионалци, денес е неизбежна потреба на времето. Со ширењето на пандемијата, изолацијата за самоодбрана го зголеми и времето што младите го поминуваат пред екраните на „паметните уреди“ како неизбежна потреба да не стагнираат во воспитно-образовниот процес.

Дури и без пандемијата, интернетот, мрежите и општо виртуелниот свет се неизбежна реалност во нашиот секојдневен живот, која од ден на ден станува се повеќе зависна од сајбер услугите и производите. Според податоците на Светската банка, 56,7% од вкупното население во светот користи интернет на дневна основа. Според податоците на УНИЦЕФ и Меѓународната унија за телекомуникации на глобално ниво 33% од корисниците на интернет се деца и млади.

Во денешно време, интернетот е попристапен од кога било. Проширените можности за поврзување, исто така, создаваат добри можности за децата и младите да имаат пристап до знаење, култура, нови можности, нови пријателства, размена на идеи и мислења, надвор од димензиите на физичките граници. Но, тоа носи и одредени последици, како што се насилство, говор на омраза, експлоатација и булизам.

За да дознаеме повеќе за тоа како младите денес користат Интернет, колку се безбедни во виртуелниот свет и како оваа паралелна реалност влијае на нивното ментално здравје, контактиравме експерти од соодветните области за да дознаеме повеќе за појавата на „виртуелност“ кое секојдневно влијае врз светот на генерацијата Z (лица родени од 1997 до 2012 година).

Сајбер безбедност, реалност или мит - перспектива на ИТ експертите

Експертите од областа на информатичката технологија се загрижени за безбедноста на младите луѓе на социјалните мрежи и начинот на кој тие ги користат овие мрежи.

Адријан Коџа е главен софтверски инженер во еминентна германска компанија, во нашето интервју за Pina.mk тој го нагласува посебно однесувањето на младите на интернет и практиките кои тие често ги игнорираат, а кои можат сериозно да предизвикаат проблеми. „Гигантите на сајбер индустријата секогаш работат на создавање на постабилен и побезбеден систем, но ние како потрошувачи, особено младите, често не ги прифаќаме овие препораки во обид да заштедиме време или да пристапиме побрзо. Многу апликации денес препорачуваат употреба на дво-факторна автентикација или употреба на лозинки со мешани елементи (броеви, букви, знаци...), честопати ги надминуваме овие процеси за побрз пристап. Младите се исто така многу љубопитни, а тоа овозможува и напади од видот фишинг - преку кликнување на линкови од каде што злонамерните луѓе ни ги крадат акредитивите за најавување преку импресионирање на страниците што личат на Facebook или Gmail. Потребата за брз пристап до мрежата често ги тера младите да станат плен на она што е познато како „Напад со човек во средина“ каде преку нашето најавување на јавните мрежи за WiFi, им овозможуваме на злонамерните луѓе да пристапат до нашите приватни информации. Во овие случаи мораме секогаш да користиме VPN“.

Коџа исто така изразува загриженост и за фотографиите и информациите што младите ги споделуваат во мрежите, обидувајќи се да ги следат трендовите. Така, преку фотографии откриваат лични податоци, споделување на фотографии кои имаат информации за локацијата на реализацијата и слично. Тој вели дека младите треба да бидат крајно внимателни, бидејќи злонамерните луѓе често манипулираат и злоупотребуваат фотографии за свои лични интереси.

Контактиравме и со софтверскиот инженер, Нуране Куќи, која долго време се занимава со темата сајбер безбедност. Таа вели дека сајбер-просторот денес е еден од најголемите правни предизвици, што поттикна уште една форма на криминал. Сајбер криминалот извршен врз поединци и групи поединци има за цел да го наруши угледот на жртвите или да предизвика физичка, материјална и психолошка штета. Понатаму, Нуране Куќи вели: „Постои голем број потенцијални ризици кои ја загрозуваат приватноста и безбедноста на децата на интернет. Децата можат да бидат изложени на нелегални материјали, честопати дури и без да сфатат дека тие се нелегални и штетни за нивната возраст. Податоците мора да се чуваат и мора да бидеме внимателни за секоја информација што ја споделуваме на интернет, бидејќи може да станеме жртви на онлајн измами“.

Експертот за компјутерско инженерство Омер Салај вели дека со големото виртуелно присуство на младите, тие се изложени секојдневно на сајбер ризици. „Најчесто се работи за фишинг (измама) кој во најголем број случаи се изразува преку прилози на е-пошта и линкови за споделување. Младите треба да обрнат повеќе внимание на директните пораки (ДМ) бидејќи лесно можат да станат жртви на сексуални предатори, измамници и булизам.

За да се спречи сето ова, нешто кое е тешко да се избегне во виртуелниот свет со употреба на најнова технологија, младите мора постојано да се образуваат за безбедноста на Интернет, било преку посебна обука или преку задолжителен предмет во системот на училишното образование, затоа што на овој начин младите ќе знаат како да ја идентификуваат опасноста на Интернет, ќе знаат како да се однесуваат онлајн и што е најважно доколку дојде во непријатна ситуација ќе знаат како да одговараат и кому да се обратат“, вели Салај.

Тој исто така додава дека дел од одговорноста за безбедноста на младите на Интернет треба да сносат и родителите „неопходно е да се следи активноста на младите на интернет од нивните родители/старатели. Сепак, едно од препорачаните решенија за заштита на младите онлајн е да се користат програми за „родителска контрола“ за младите да не се чувствуваат претерано контролирани и погрешно да не влијаат на нивното образование. Овие програми може да се инсталираат и на ниво на рутер и на тој начин да се следат активностите на оние кои се поврзани на мрежата преку тој рутер“.

Ментално здравје, младите и интернетот

Бројни студии покажуваат дека претераната употреба на социјалните мрежи може да доведе до чувство на депресија и зависност кај некои луѓе. Младите се покревки во однос на оваа појава. Во разговор со психологот дознавме повеќе за опасностите и формата како користењето на социјалните мрежи влијае на менталното здравје на младите.

Небахате Имери е магистер по клиничка психологија, таа е и гешталт советник и ЕМИ терапевт. Долго време е активна во различни организации за психологија, а исто така е вклучена и во студии за тоа како виртуелниот свет влијае на младите. За Пина.мк Небахате Имери вели дека младите не се ни свесни за последиците бидејќи се заробени од зависноста и љубопитноста за користење на интернетот, па дури изразува загриженост не само за времетраењето на пристапот до Интернет, туку и за содржината на адресите до кои младите имаат пристап без никаква цензура или надзор од релевантни лица.

„За жал, виртуелниот свет денес стана привлечен фактор за младите. Под влијание на лажни слики и нереални статуси претставени во тој свет, многу од нив стануваат жртви на нездрава склоност и зависност. Заробени во овој виртуелен свет, поединците забораваат на вистинските социјални контакти со другите луѓе, се изолираат и дистанцираат од реалниот свет и стануваат робови на создадениот свет и реалност. Кога го велиме ова, ја имаме предвид и психолошката благосостојба, односно последиците врз менталното здравје од оваа појава, главно имаме високо ниво на стрес, анксиозност, внатрешен конфликт за тоа што е реално, а што не, и за тоа што тие мислат, како треба да биде, а не како што навистина е. Така што нивната психолошка благосостојба во овој случај е кревка бидејќи последиците се забележани во сите аспекти без разлика дали се когнитивни, афективни и бихејвиорални“, вели Небахате.

Терапевтката Имери, исто така, го покренува прашањето за копирање модели на социјалните мрежи и тенденцијата за постигнување нереални животни стандарди „Тоа е она што ние го нарекуваме лажна социјална слика и знаеме дека ништо што е претставено на социјалните мрежи не ја изразува фактичката реалност. Додека во реалноста тие (младите) забораваат на контактот и најприродните работи што ги правеле, преку овој нов тренд присвојуваат нешто што припаѓа на секого, а всушност никому, па го губат својот авторитет и идентитет, забораваат на своите цели и идеали и создаваат погрешни модели за следење“, заклучува Имери.

Граѓанскиот сектор и „борбата“ за сајбер безбедност

Со ширењето на веста за скандалот познат како „Јавна соба“, очите на јавноста се свртеа кон сајбер безбедноста и кревкоста на местото каде што ги споделуваме сите наши лични податоци со светот, од фотографии со пријатели, места каде го пиеме утринското кафе, важни деловни состаноци, лични податоци, па дури и картички и банкарски информации.

Со појавувањето на овој скандал, и граѓанскиот сектор почна силно да се залага пред надлежните институции, но и да се обидува да ја подигне општата свест, особено кај младите, за сајбер едукација и етика во виртуелниот свет.

Во моментов, Центарот за еднакви можности – Бубамара (Молкуќја), реализира изложба со наслов „Поштенското сандаче на плоштад“ која преку скенирање на екранот на приватното сандаче, има за цел да го демаскира сексуалното вознемирување на младите на социјалните мрежи. Контактирани од Пина.мк, раководството на оваа организација вели „Вознемирувањето на социјалните мрежи е нормализирана појава во нашето општество, па решивме да направиме нешто за да ја подигнеме свеста кај луѓето дека тоа што се случува не е во ред. На девојчињата им недостасуваат информации за тоа што е малтретирање, бидејќи малтретирањето за нив станало секојдневие. Изложувањето на овие пораки на плоштадот во Тетово и Гостивар предизвика реакција, што нè тера да мислиме дека до денес не се разговарало за овие прашања. Ги изложивме пораките што беа “видени„ во сандачињата на девојките за да покажеме дека оваа појава е јавна тајна за која треба да се разговара“, вели Молкуќја.

Велат дека многу често малтретирањето на социјалните мрежи не се сфаќа како такво, бидејќи се нормализирало. Стана толку нормално да се примаат пораки кои содржат вознемирување, говор на омраза, навреди или заплашување што веќе не претставуваат аларм за да се преземат мерки по ова прашање, додаваат тие. „Нашето истражување покажува дека 65,8% од испитаниците девојки добиваат вознемирувачки пораки, така што ние заклучете дека ова е алармантна бројка и мора да се преземе нешто за да се спречи тоа“. Од друга страна, додаваат дека кај младите постои страв и не сакаат да ги пријават овие случаи, како и недоверба во институциите.

Разговаравме и со Гоце Арсовски кој е психолог и истражувач, а исто така е и службеник за програмска поддршка во Фондацијата Метаморфозис, фондација специјализирана за адресирање на сајбер прашања и едукација за иновации. Гоце, меѓу другото, е и обучувач на програми кои на младите им овозможуваат повеќе информации за сајбер безбедноста. За Пина.мк тој вели дека младите воопшто, но особено таканаречената генерација Z, на многу непријатен начин пласираат лични податоци на интернет и ретко кој размислува за долгорочните последици што може да ги имаат овие дејствија. Не смееме да заборавиме дека - штом еднаш објавиме нешто на интернет (телефон, е-пошта, фотографија и сл.), многу е тешко да го избришеме (засекогаш).

Тој изразува и загриженост што младите немаат доволно информации за работите што ги прифаќаат на интернет, но одговорноста останува на структурираното образование во однос на овие теми. „Разбирливо е дека мал број млади луѓе се свесни за потенцијалните опасности кои произлегуваат од секојдневното користење на интернетот и најновите дигитални алатки и се обидуваат донекаде да практикуваат некои чекори за заштита на личните податоци, но она што недостасува е (понатамошна) структурирана, систематска и холистичка едукација за сите овие теми“, додава Гоце.

Тој исто така апелира до младите да внимаваат што и со кого споделуваат на интернет за себе и за своите блиски. „’Анонимноста’ што ја нуди онлајн комуникацијата не треба да се злоупотребува и да се зема здраво за готово, треба да се однесуваме онлајн како што се однесуваме секој ден на улица, на училиште, во маалската продавница - со почит, култура и разбирање за разликите и потребите на нашите сограѓани“, заклучува Арсовски.

Мисли, сомнежи и како се чувствуваат младите во виртуелниот свет?

Не можевме да ја игнорираме оваа тема без да го земеме предвид мислењето на младите кои се епицентарот на овој разговор. Ако за момент би го сметале виртуелниот свет како дом, тогаш младите и сите во него би биле заробени во иста просторија со нивниот најопасен предатор.

Но, како младите го гледаат виртуелниот свет, дали го гледаат како можност или како товар на ерата што треба да го носат на своите плеќи. Поради оваа причина разговаравме со младите од генерацијата Z, за да разбереме повеќе за нивните ставови за виртуелниот свет.

Агнеса Беџети, прва година на универзитетски студии, вели дека дневно поминува по околу пет часа на интернет, од кои еден час е посветен на социјалните мрежи, а другите четири се настава. Таа вели: „Знаејќи ги опасностите што доаѓаат од интернетот, не можам да кажам дека се чувствувам многу безбедно, иако лично не сум имала инциденти на интернет, но се чувствувам вознемирена од постапките на луѓето што ги познавам“. Агнеса додава „Во времето во кое живееме сега е речиси невозможно да не бидете зависен од интернетот. Сè, од добивање информации и податоци, забава преку игри, музика итн., до купување работи и плаќање сметки, се прави преку интернет, поради што верувам дека сум зависна од интернет за да живеам живот што го нарекуваме ‘нормален’“.

Ученикот Шефик Мемеди, кој посетува настава во 13-то одделение, вели дека кога има обврски, во просек користи интернет само три часа дневно, додека кога нема обврски дури и до 10/11 часа дневно, вели дека иако поминува многу време на интернет, сепак не се чувствува безбедно. Од лично искуство вели дека имало случаи на социјалните мрежи кога му се заканувале, а што се однесува до најчестиот проблем на социјалните мрежи како клуче проблем ги посочува лажните вести.

Ниса Шаќири е исто така ученичка во 13-то одделение. Таа вели дека поминува околу четири часа дневно на интернет. Таа вели: „Не можам да кажам дека се чувствувам многу безбедно на Интернет, затоа секогаш се трудам да не споделувам премногу лични податоци, а особено не со непознати“. Ниса исто така мисли дека е зависна од интернет и според неа најголемиот предизвик на интернет за време на периодот на пандемијата биле „лажните вести“.

Амела Мустафи, ученичка во втора година во средно училиште, вели дека поминува кратко време на интернет, и како и повеќето нејзини врсници, се чувствува умерено безбедна на интернет, но сепак се труди да биде внимателна со апликациите и веб-страниците што ги користи за забава и онлајн комуникација. Таа, исто така, додава: „Во некои случаи, има вознемирување и булизам на Интернет од страна на врсниците и општеството на виртуелниот свет. Многу работи без размислување се објавуваат на интернет и тоа може да биде дополнителен ризик за нас тинејџерите затоа што ни е тешко да се одбраниме и не го знаеме вистинскиот пристап и како да се однесуваме онлајн. Често е тешко да се справиме со случаите на малтретирање и сајбер булизам бидејќи тие се рефлектираат во реалниот свет и во нашиот секојдневен живот и може да имаат уште поголеми последици“. Таа вели дека за жал е зависна од интернет, технологија и од она што виртуелниот свет го ветува. „Ние сме генерација на технологијата и понекогаш ни е тешко да се прилагодиме на околностите без Интернет“, додава Амела.

Иако можеме да кажеме дека младите се најлојалните корисници на виртуелниот свет од јасно искажаните мисли, тие не се чувствуваат безбедно во виртуелниот свет, од друга страна изјавуваат дека се чувствуваат зависни од интернет за извршување на најосновните активности.

Експертите ги посочуваат најчестите грешки кои ги прават младите во мрежите, а кои претставуваат закана за нивната безбедност. Психолозите ја нагласуваат штетата и влијанието врз менталното здравје, додека граѓанскиот сектор се залага за промена на наставните програми и врамување на програми за сајбер едукација на младите и институционален пристап кон проблематиката.

На европско ниво се дејствува преку различни кампањи и програми за едукација за заштита на младите во сајбер светот. Истото важи и за различни закони и регулативи како што се Општата регулатива за заштита на податоците, Законот за дигитални услуги и Правилниците за директивата на аудиовизуелни услуги. И по големиот скандал со неславниот случај „Јавна комора“ кај нас не беа преземени поригорозни правни иницијативи за спречување на вакви појави во иднина, а судењето за случајот се уште го нема заслужениот правен епилог.